وادی السلام در آستانه ظهور

مولای متقیان، امیرمؤ‌منان، حضرت علی (ع) به هنگام ترسیم خط سیر حضرت بقیه اللّه (ارواحنافداه) در روزهای آغازین ظهور به سوی پایتخت دولت کریمه می‌فرماید:

کَأ‌نّی بِهِ قَد عَبَرَ مِن وادِی السلامِ اِلی مَسجِدِ السهلِه ِ، عَلی فَرَسٍ مُحَجلٍ، (1) لَهُ شِمراخٌ (2) یَزهُو، وَیَدعُو، وَیَقُولُ فی دُعائِهِ: لا اِلهَ اِلا اللّهُ حَقّاً حَقّاً....

گویی او را با چشم خود می‌بینم که از «وادی السلام» عبور کرده، بر فراز اسبی که سپیدی پاها و پیشانی‌اش می‌درخشد و برق می‌زند، به سوی مسجد سهله در حرکت است و زیر لب زمزمه‌ای دارد و خدای را این‌گونه می‌خواند: لااله الا الله حقا حقا.... (3) .

******

پاورقی

  (1) محجّل: اسبی که قسمتی از پاهای آن سفید و درخشان باشد. (لسان العرب، ج 3، ص 65).

  (2) شمراخ: سپیدی باریک و هلال‌گونه‌ای که از پیشانی اسب سوی لب‌هایش کشیده شود. (فقه‌اللّغه، ثعالبی، ص 67).

  (3) دلائل الامامه، ص 458؛ العدد القویّه، ص 75؛ بحارالانوار، ج 52، ص 391؛ ج 94، ص 365؛ منتخب الا‌ثر، ج 3، ص 250.

وادی السلام در عهد امیرمؤ منان (علیه السلام)

در احادیث فراوان آمده است که امیرمؤ‌منان (ع) در دوران اقامتش در کوفه به پشت کوفه تشریف می‌برد، در وادی السلام توقف می‌کرد و ساعت‌ها به راز و نیاز می‌پرداخت. (1) گاهی همراهان خسته می‌شدند، ولی حضرت هم‌چنان سرِ پا می‌ایستاد و مشغول مناجات بود، رخصت می‌طلبیدند که جامه‌ای پهن کنند تا مدتی استراحت فرماید، ولی قبول نمی‌کرد. (2) .

نخستین کسی که در وادی السلام از اصحاب مدفون شد خباب بن ارت متوفای 37 ه.ق بود که از سابقین دراسلام بود و ششمین فردی بود که اسلام را پذیرفت. (3) وی در جنگ بدر شرکت داشت، در جنگ‌های صفین و نهروان نیز در خدمت امیرمؤ‌منان بود. در دوران خلافت امیرمؤ‌منان (ع) در کوفه در گذشت، مولای متقیان بر پیکرش نماز خواند، در کنار قبرش حضور یافت و برایش طلب مغفرت نمود. (1) .

هنگامی که به حالت احتضار در آمد وصیت کرد که او را در پشت کوفه دفن کنند، پس او را در «ثویّه» در نزدیکی مسجد حنانه دفن کردند، سپس افراد دیگری چون: سهل بن حنیف، رُشید هَجَری، عبداللّه بن یقطر، جویریه بن مسهر عبدی، کمیل بن زیاد، عبدالملک لخمی و عبیداللّه بن‌ابی اوفی در همان قطعه مدفون شدند، که قبر هیچ کدام به طور مشخص معلوم نیست، فقط اخیراً برای کمیل بن زیاد گنبد و بارگاهی ساخته شده است. (2) .

××××××××

پاورقی:(1) سیر ا‌علام النبلاء، ج 2، ص 323.

  (2) ماضی النّجف، ج 1، ص 247.

وادی السلام در شب معراج

امام صادق (ع) در یک حدیث طولانی از فضیلت مسجد کوفه سخن می‌گوید، راوی می‌پرسد: آیا مسجد کوفه خیلی قدیمی است؟

امام (ع) می‌فرماید:

آری آن جا مصلاّی پیامبران بود، رسول اکرم (ص) نیز در آن نماز خوانده است و آن هنگامی بود که جبرئیل او را بر فراز براق به سوی بیت‌المقدس می‌برد، هنگامی که به «دارالسلام» در پشت کوفه رسیدند، عرضه داشت:

  «ای محمد (ص) این جا مسجد پدرت آدم و مصلاّی پیامبران می‌باشد، در این جا فرود آی و نماز بگزار». (1) .

به نظر می‌رسد که در این حدیث شریف منظور از «دارالسلام» همان «وادی‌السلام» می‌باشد، زیرا:

اوّلاً: تعبیر «و هو ظَهر الکوفه ؛ و آن همان پشت کوفه است»، بر آن دلالت می‌کند.

ثانیاً: در برخی از نسخه‌های تفسیر عیّاشی، به جای «دارالسلام»، «وادی السلام» بوده؛ لذا علامه مجلسی آن را «وادی السلام» ثبت کرده است. (2) .

و اگر منظور از آن نجف اشرف باشد، طبعاً «وادی السلام» را در بر می‌گیرد.

******

پاورقی

  (1) تفسیر العیّاشی، ج 2، ص 307؛ بحارالانوار، ج 11، ص 333؛ ج 100، ص 387؛ مستدرک الوسائل، ج 3، ص 401.

  (2) بحارالانوار، ج 18، ص 384.

وادی السلام در عهد کهن

دفن شدن حضرت آدم (ع) در سرزمین مقدس نجف اشرف گواه روشنی بر قدمت این سرزمین می‌باشد و در احادیث فراوانی به آن اشاره شده، از جمله حدیث بسیار طولانی امام باقر (ع) در مورد تأ‌سیس کعبهِ معظم می‌باشد که از قداست خاص این سرزمین حکایت می‌کند.

امام باقر (ع) در این حدیث نورانی، از تأ‌سیس کعبه در عهد حضرت آدم ابوالبشر توسط جبرئیل (ع) به تفصیل سخن گفته، در پایان می‌فرماید:

خداوند به جبرئیل امین امر فرمود که چهار سنگ از چهار نقطهِ جهان برداشته، در چهار رکن کعبه قرار دهد:

  1) سنگی از کوه صفا؛

  2) سنگی از کوه مروه؛‌

  3) سنگی از طور سینا؛

  4) سنگی از «جبل السلام» و آن ظهر کوفه است. (1) .

در این جا منظور از «جبل السلام» همان وادی السلام است و یا نجف اشرف که شامل وادی السلام است.

از این حدیث رابطهِ خاص کعبه و مولود کعبه نیز استفاده می‌شود. اگر ولادت با سعادت امیرمؤ‌منان در داخل کعبه مایهِ شرف و قداست کعبه شده، چنان‌که امام صادق (ع) به آن تصریح کرده، در زیارت مأ‌ثور می‌فرماید: «اَلسلامُ عَلَیکَ یا مَن شُرِّفَت بِهِ مَکه ُ وَمِنی؛ سلام بر تو ای امیرمؤ‌منان، که مکّه و منی از تو شرف و آبرو پیدا کرد»، (2) خاک و گل آن نیز از سنگ حرم امیرالمؤ‌منین به عزت و آبرو رسیده است.

*******

پاورقی

  (1) کافی، ج 4، ص 197؛ تفسیر العیاشی، ج 1، ص 126؛ علل الشرایع، ج 2، ص 422؛ مرآه العقول، ج 17، ص 21؛ بحارالانوار، ج 11، ص 185؛ وسائل الشیعه، ج 13، ص 209.

  (2) المزار الکبیر، ص 206؛ اقبال الاعمال، ص 608؛ بحارالانوار، ج 100، ص 374

وادی السلام و پیشینه آن

بزرگ‌ترین گورستان در جهان اسلام، قبرستان وادی السلام در نجف اشرف می‌باشد. این گورستان علاوه بر وسعت، از لحاظ قدمت نیز کهن‌ترین گورستان جهان می‌باشد. وجود مقام هود و صالح و گنبد و بارگاه بر فراز قبر آن دو پیامبر عظیم‌الشأن و تصریح معصومان‌بر دفن آن‌ها در این مکان، (1) از قدمت بسیار زیاد این مکان حکایت می‌کند.

دفن آدم ابوالبشر و نوح پیامبر در نجف اشرف و در داخل ضریح امیرمؤ‌منان (ع) (2) دلیل روشنی است بر این که قدیمی‌ترین مقبره بر فراز کرهِ خاکی در همین منطقه است.

بر اساس روایتی که از امام صادق (ع) نقل شده، پیکر مقدس امیرمؤ‌منان در طرف قبلهِ حضرت نوح و در محاذات سر و سینهِ او دفن شده است. (3) .

******

پاورقی:(1) تهذیب الا‌حکام، ج 6، ص 34.

  (2) همان.

  (3) فرحه الغریّ، ص 57.

وادی السلام از دیدگاه روایات

در احادیث فراوانی از قداست، عظمت و ویژگی‌های وادی السلام سخن رفته، که به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

  1. مرحوم کلینی با سلسله اسناد خود از «حَبه ُ العُرَنی» (1) روایت می‌کند که گفت: در محضر امیرمؤ‌منان در وادی السلام ایستاد و شروع به راز دل گفتن کرد، گویی با کسی سخن می‌گفت.

به احترام آن حضرت مدتی ایستادم تا خسته شدم، پس نشستم، تا حوصله‌ام سر رفت، باز هم ایستادم تا خسته شدم، باز هم آن قدر نشستم که حوصله‌ام سر رفت. این بار ایستادم و عبایم را تا کردم و گفتم: ای امیرمؤ‌منان! از طول قیام شما من نگران شدم، ساعتی استراحت بفرمایید.

پس عبای خود را روی زمین پهن کردم تا بر روی آن بنشینند. فرمود:

یا حَبه ُ اِن هُوَ اِلاّ مُحادَثَه ُ مُؤمِنٍ و مؤ‌انسته ُ.

ای حبّه این چیزی جز گفت و گوی با مؤ‌من و انس با مؤ‌من نمی‌باشد.

گفتم: آیا آن‌ها نیز با یکدیگر چنین گفت‌وگویی دارند؟ فرمود:

نِعَم، وَلَو کُشِفَ لَکَ لَرَایتَهُم حَلَقاً حَلَقاً مُحتَبینَ یَتَحادَثُونَ.

آری، اگر پرده از مقابل دیدگانت کنار برود، خواهی دید که آن‌ها نیز جامه به خود پیچیده، حلقه حلقه نشسته، با یکدیگر سخن می‌گویند.

پرسیدم آیا ارواح مؤ‌منان در این‌جا گرد آمده‌اند یا پیکرهای آن‌ها؟ فرمود:

اَرواحٌ، وَما مِن مُؤ‌مِنٍ یَمُوتُ فی بُقعَه ٍ مِن بِقاعِ الاَرضِ اِلاّ قیلَ لِروحِهِ: اِلحَقی بِوادِی السلامِ وَاِنها لَبُقعَه ٌ مِن جَنه ِ عَدنٍ.

ارواح مؤ‌منان در این جا گرد آمده است، هیچ مؤ‌منی در هیچ بقعه‌ای از بقعه‌های روی زمین از دنیا نمی‌رود جز این که به روحش گفته می‌شود: به وادی السلام بپیوند، به راستی آن جا بقعه‌ای از بهشت برین می‌باشد. (2) .

علامه مجلسی در مقام تبیین و تشریح این حدیث شریف می‌فرماید:

به طوری که پیامبر اکرم (ص) جبرئیل و دیگر فرشته‌ها را می‌دید، ولی اصحاب آن ها را نمی‌دیدند و به طوری که علی (ع) ارواح را در وادی‌السلام می‌دید، ولی «حَبّه» راوی حدیث آن‌ها را نمی‌دید، امکان این‌معنی هست که در وادی السلام باغ ها، بوستان‌ها، چشمه‌ها و استخرهایی باشد که مؤ‌منان با پیکرهای مثالی و برزخی خود از آن ها برخوردار باشند، ولی ما از دیدن آن ها ناتوان باشیم. (3) .

سید نعمه اللّه جزایری نیز در همین رابطه می‌فرماید:

بهشت روی زمین سرزمین وادی السلام در نجف اشرف می‌باشد که ارواح مؤ‌منان در پیکرهای مثالی‌متنعّم از نعمت های الهی در آن جا هستند تا روزی که به جایگاه اصلی خود در بهشت برین راه یابند. (4) .

مکاشفهِ مشهور و شگفتی که برای مرحوم نراقی در وادی السلام رخ داده، مؤ‌ید نظر علامهِ مجلسی و محدث جزایری می‌باشد.

در این رابطه مکاشفهِ بسیار جالب و شنیدنی برای یکی از نواده‌های محقق طباطبایی (5) روی داده که به جهت اختصار از نقل آن صرف نظر می‌کنیم. بر اساس این مکاشفه ارواح همهِ مؤ‌منان شب ها در وادی السلام گرد آمده، از محضر مقدس مولای متقیان کسب فیض می‌کنند.

به همین دلیل از زیارت اهل قبور در شب نهی شده و تعلیل شده که ارواح مؤ‌منین شب‌ها در وادی السلام هستند و هرگز نمی‌خواهند که لحظه‌ای از آن جا محروم شوند و زیارت آن‌ها در شب موجب محرومیّت آن ها از حضور در وادی السلام می‌شود.

  2. فضل بن شاذان در کتاب «القائم» با سلسله اسناد خود از اصبغ بن نباته روایت کرده که فرمود:

مولای متقیان امیرمؤ‌منان (ع) روزی از کوفه بیرون رفتند تا به سرزمین «غَرِیّ» (نجف فعلی) رسیدند و در آن جا روی خاک‌ها دراز کشیدند.

قنبر عرضه داشت: اجازه بفرمایید جامه‌ام را پهن کنم تا روی آن استراحت فرمایید. امام (ع) فرمود:«نه، این چیزی جز تربت مؤ‌من و یا مزاحمتِ مجلس او نمی‌باشد».

اصبغ بن نباته گوید: عرض کردم: مولای من، تربت مؤ‌من را متوجه شدیم، ولی منظور شما را از مزاحمت مجلس مؤ‌من متوجه نشدیم.

فرمود:

َیا ابنَ نُباتَه ، لَوکُشِفَ لَکُم لَرَایتُم ارواحَ المُؤ‌مِنینَ فی هذَا الظَهرِ حَلَقاً یَتَزاوَرُونَ وَیَتَحَدّثُونَ، اِن فی هذَا الظَهرِ رُوحُ کُلّ مُؤ‌مِنٍ وَبِوادی بَرَهُوتَ نَسَمَه ُ کُلٍّ کافِرٍ.

ای پسر نباته، اگر پرده از برابر دیدگان شما کنار برود خواهید دید که ارواح همهِ مؤ‌منان در این پشت گرد آمده، حلقه زده، با یکدیگر دیدار می‌کنند و از هر دری سخن می‌گویند، که ارواح همهِ مؤ‌منان در این نقطه گرد آمده و ارواح کافران در وادی برهوت». (6) .

  3. شیخ طوسی با سلسله اسناد خود از مروان بن مسلم روایت کرده که به محضر امام صادق (ع) عرضه داشت:

برادرم در بغداد زندگی می‌کند، می‌ترسم که اجلش در آن جا فرا رسد. امام (ع) فرمود:

ما تُبالی حَیثُما ماتَ، اَما اِنهُ لا یَبقی مُؤ‌مِنٌ فی شَرقِ الاَرضِ وَغَربِها اِلاّ حَشَرَ اللّهُ روُحَهُ اِلی وادِی السلام.

چرا در اندیشه هستی که کجا بمیرد، بدون تردید هیچ مؤ‌منی در مشرق و یا مغرب نمی‌میرد، جز این که خداوند روحش را به وادی السلام می‌فرستد.

راوی پرسید: وادی السلام کجاست؟ فرمود:

ظَهرُ الکُوفَه ِ، اَما اِنّی کََأنّی بِهِم حَلَقٌ حَلَقٌ قُعُودٌ یَتَحَدثُونَ.

وادی السلام پشت کوفه است، گویی من با چشم خود می‌بینم که حلقه حلقه نشسته با یکدیگر سخن می‌گویند. (7) .

  4. دیلمی از امام صادق (ع) روایت کرده که فرمود:

ما مِن مُؤمِنٍ یَمُوتُ فی شَرقِ الا َِرضِ وَغَربِها، اِلاّ حَشَرَ اللّهُ جَل وَعَلا روحَهُ اِلی وادِی السلام.

هیچ مؤ‌منی در شرق یا غرب دنیا نمی‌میرد، جز این که روحش را خداوند متعال به سوی وادی السلام گسیل می‌دارد.

راوی پرسید: وادی السلام کجاست؟ فرمود:

بَینَ وادِی النجَفِ وَالکُوفَه ِ، کَأنّی بِهِم خَلقٌ کَبیرٌ قُعُودٌ، یَتَحَدّثُونَ عَلی مَنابِرَ مِن نُور.

در میان صحرای کوفه و نجف می‌باشد، گویی با چشم خود می‌بینم که مخلوقات بسیاری بر فراز منبرهایی از نور نشسته با یکدیگر سخن می‌گویند. (8) .

  5. زید نرسی، از اصحاب امام صادق (ع) از آن حضرت روایت می‌کند که فرمود:

چون روز جمعه و عیدین (فطر و قربان) فرا رسد، خداوند منّان به رضوان - خازن بهشت - فرمان می‌دهد که در میان ارواح مؤ‌منان که در عرصه‌های بهشت قرار دارند فریاد بر آورد که خداوند به شما رخصت داده که به خویشان و دوستان خود در دنیا سر بزنید...

آن گاه امام (ع) تشریح می‌کند که با چه تشریفاتی آن ها را به روی زمین می‌آورند. سپس می‌فرماید:

فَیَنزِلُونَ بِوادِی السلامِ، وَهُوَ وادٍ بِظَهرِ الکُوفَه ِ، ثُم یَتَفَرّقُونَ فِی البُلدانِ وَالاَمصارِ، حَتّی یَزُورُونَ اهالیهِمُ الذینَ کانُوا مَعَهُم فی دارِ الدُّنیا.

پس آن ها در وادی السلام فرود می‌آیند و آن منطقه‌ای در پشت کوفه است.از آن جا به شهرها و کشورها پراکنده می‌شوند، سپس به خویشان و آشنایان خود که در دنیا با آن ها آمیزش داشتند سر می‌زنند... و شامگاهان به جایگاه خود در بهشت برین باز می‌گردند. (9) .

********

پاورقی

  (1) ابوقدامه، حبّه بن جوین، از قبیلهِ عُرَینه، از اصحاب امیرمؤ‌منان (ع) بود، به سال 76 یا 77 ه.ق در گذشت. (قاموس الرجال، ج 3، ص 74).

  (2) کافی، ج 3، ص 243؛ بحارالا‌نوار، ج 6، ص 268؛ ج 22، ص 37؛ مرآه العقول، ج 14، ص 218.

  (3) بحارالانوار، ج 50، ص 135.

  (4) قصص الانبیاء، جزایری، ص 258.

  (5) علامه سید عبدالعزیز طباطبائی، اسوهِ تحقیق و پژوهش، نوادهِ صاحب عروه و متوفای شب 7 رمضان 1416 ه.ق.

  (6) المحتضر، ص 4؛ بحارالانوار، ج 27، ص 307.

  (7) تهذیب الا‌حکام، ج 1، ص 466؛ کافی، ج 3، ص 243؛ مرآه العقول، ج 14، ص 220؛ بحارالا‌نوار، ج 6، ص 268؛ ج 100، ص 234.

  (8) ارشاد القلوب، ج 2، ص 441؛ بحارالا‌نوار، ج 100، ص 234.

  (9) الاصول السّته عشر، اصل زید النّرسی، ص 43؛ بحارالا‌نوار، ج 6، ص 292؛ ج 89، ص 284.