تدبر در آفرینش اقلیم وجود

بدان که از تفکر در هرموجودى از موجودات مشاهده عجائب صنع پروردگار مى‏توان نمود.و از تدبر در هرمخلوقى از مخلوقات ملاحظه غرایب قدرت آفریدگار مى‏توان کرد، زیرا که آنچه دراقلیم وجود بجز ذات پاک آفریدگار یافت مى‏شود رشحه‏اى از رشحات وجود او وقطره‏اى از دریاى بى‏منتهاى فیض وجود او است.و از اوج عالم مجردات تا حضیض‏منزل مادیات را اگر سیر کنى بجز صنع او نبینى، و از کشور افلاک تا خطه خاک را اگرتفحص کنى به غیر از آثار قدرت او نیابى.مجردات و مادیات از صنایع عجیبه او و «جواهر» (1) و اعراض فلکیات و عنصریات و بسائط و مرکبات از بدایع غریبه او.

اى همه هستى زتو پیدا شده××× خاک ضعیف از تو توانا شده

زیر نشین علمت کاینات××× ما به تو قائم چو تو قائم به ذات

مبدا هر چشمه که جودیش هست ×××مخترع هر چه وجودیش هست

گر سر چرخ است پر از طوق اوست ×××ور دل خاک است پر از شوق اوست

اى ز وجود تو وجود همه××× پرتوى از بود تو بود همه

نیست کن و هست کن و هست و نیست××× غیر تو و صنع تو موجود نیست

صفحه خضرا ز تو آراسته××× عرصه غبرا (2) زتو پیراسته

غیب ازل نور شهود از تو یافت××× لوح عدم نقش وجود از تو یافت

روشنى لعل بدخشان (3) زتو××× پرتو خورشید درخشان زتو

نور ده ظلمتیان عدم ×××ربط ده خیل حدوث و قدم

جنبشى از بحر وجودت، سپهر××× پرتوى از عکس رخت، ماه و مهر

نقطه‏اى از دفتر صنعت فلک××× شحنه‏اى از عسکر ملکت ملک

و هیچ ذره از ذرات عالم نیست مگر اینکه از انواع عجایب حکمت و غرایب‏صنعت پروردگار اینقدر در آن یافت میشود که اگر جمیع عقلاى عالم و حکماى‏بنى آدم از بدو آفرینش تا قیام قیامت دامن همت‏بر میان بندند که ادراک آن را کنند به «عشرى از اعشار» (4) و اندکى از بسیار آن نتوانند رسید، چه جاى این که آثار قدرت‏کامله را در جمیع موجودات توانند فهمید.

و مخفى نماند که موجوداتى که از «کتم عدم‏» (5) به فضاى وجود آمده‏اند بسیارى ازآنها را ما نمى‏شناسیم، نه مجمل آنها را میدانیم نه مفصل، نه نامى از آنها شنیده‏ایم و نه‏نشانى.و دست تصرف اوهام ما از آنها کوتاه، و قدم اندیشه ما را در نزد آنها راه نیست.

پس از براى ما تفکر در آنها و ادراک عجایب و غرایب آنها ممکن نیست، بلکه‏تفکر و تدبر ما منحصر است‏بآنچه مجملا وجود آنها را دانسته‏ایم و اصل آنها راشناخته.و آنها بر دو قسم‏اند: یکى آنچه دیده نمى‏شود و به حس در نمى‏آید و آنرا «عالم ملکوت‏» گویند، مانند عالم عقول و نفوس مجرده و ملائکه و جن و شیاطین.و ازبراى آنها انواع و طبقات بسیارى که بجز خالق آنها احاطه به آنها نتواند کرد.

و دیگرى آنچه محسوس میشود و مشاهده میگردد.و از براى آنها سه طبقه است.

یکى آنکه: از عالم افلاک مشاهده میشود از ثوابت و سیارات و گردش آنها در لیل‏و نهار.

دوم: خطه خاک محسوس با آنچه در آن هست از بلندى و پستى و کوه و دریا وبیابان و صحرا و شطوط و انهار و معادن و اشجار و نباتات و حیوانات و جمادات.

سیم: عالم هوا با آنچه در آن مشاهده میشود از رعد و برق و برف و باران و ابر وصاعقه و امثال اینها.

و هریک از این طبقات را انواع متکثره و هر نوعى را اقسام و اصناف غیر متناهیه‏است که هر یکى را صنعتى و هیئتى و اثر و خاصیتى و ظاهرى و باطنى و حرکت وسکونى و حکمت و مصلحتى است که بجز خداوند دانا نتواند ادراک نمود.

و هر یک از اینها را که دست زنى محل تفکر و عبرت، و باعث‏بصیرت و معرفت‏مى‏گردد، زیرا که همگى آنها گواهان عدل و شهود صدق‏اند بر وحدانیت‏خالق آنها وحکمت او و کمال او و قدرت و عظمت او.

برگ درختان سبز در نظر هوشیارهر ورقش دفترى‏ست معرفت کردگارپس هر که دیده بصیرت بگشاید و به قدم حقیقت گرد سراپاى عالم وجود بر آید ومملکت‏خداوند ودود را سیر کند در هر ذره از ذرات مخلوقات، عجایب حکمت وآثار قدرت، این قدر مشاهده مى‏کند که فهم او حیران و عقل او واله و سرگردان‏مى‏گردد.

و شبهه‏اى نیست در اینکه طبقات عوالم پروردگار در شرافت و وسعت متفاوت‏اند وهر عالم پستى را نسبت‏به مافوق آن قدر محسوسى نیست پس عالم خاک را که‏پست‏ترین عالم خداوند پاک است قدرى نیست در نزد عالم هوا، همچنان که عالم هوارا مقدارى نیست‏به قیاس عالم سموات، و عالم سموات را نسبت‏به عالم مثال، و عالم‏مثال را نظر به عالم ملکوت، و عالم ملکوت را نظر به عالم جبروت، و تمام اینها رانسبت‏به آنچه ما را راهى به ادراک آن نیست از عوالم الهیه.و آنچه از مخلوقات را که‏بر روى پست‏ترین همه این عوالم است که زمین باشد از حیوانات و نباتات و جمادات‏قدر محسوسى نسبت‏به اهل زمین نیست.و از براى هر یکى از این اجناس ثلاثه انواع واقسام و اصناف و افراد بى‏نهایت است.و هر یک از این عوالم مشتمل است‏بر عجایب‏بسیار و غرایب بى‏شمار که تعداد آنها از حد و حصر متجاوز و بنان (6) و بیان از ترقیم (7) آن‏ابکم (8) و عاجز است.(9)

××××××

پاورقی:1 . «جوهر» ، موجودى است مستقل مانند: اجسام.و «عرض‏» ، موجودى است غیر مستقل و قائم به غیر، مانند:

رنگ.و هر یک اقسامى دارد. (جهت اطلاع بیشتر رک: فرهنگ معارف اسلامى، ج 1، ص 661 و حکمت الهى،ج 1، ص 88)

2. زمین.

3. نام ناحیه‏اى از ترکستان افغان است که داراى معدن «لعل‏» است و لعل آن معروف مى‏باشد.و «لعل‏» یکى‏از سنگهاى قیمتى است که به رنگ سرخ مانند یاقوت است.

4. یک صدم.

5. جهان نیستى

6. انگشتان.

7. رقم زدن، شمارش.

8. گنگ، کر.

9- کتاب معراج السعاده-ملااحمدنراقی