پندهاى کوتاه از نهج‏البلاغه

در آستانه مرگ

در آن نفس که بمیرم در آرزوى تو باشم - - بدان امید دهم جان که خاک کوى تو باشم

خبر دارى اى استخوانى قفس - - که جان تو مرغى است نامش نفس

چو مرغ از قفس رفت و بگسست قید - - دگر ره نگردد به سعى تو صید

نگه دار فرصت که عالم دمیست - - دمى پیش دانا به از عالمى است

چرا دل بر این کار وانگه نهیم - - که یاران برفتند و ما بر رهیم

((سعدى))

در آستانه مرگ بر انسان چه مى‏گذرد؟ روح او چگونه از زندان کالبدش رهایى مى‏یابد؟ انسان محتضر در این لحظه‏هاى بسیار حساس و هراس‏انگیز چه حالتى دارد؟ و به چه چیزهایى مى‏اندیشد؟ و ده‏ها پرسش دیگر که انسان در این دنیا مى‏خواهد درباره لحظه مرگ خود پیش از فرا رسیدن موعد آن بداند. على علیه‏السلام در ضمن سخنان خود به برخى از این پرسش‏ها پاسخ لازم را مى‏دهد:

1- در آنجا که از انسان‏هاى دل بسته به دنیا، و غرق در خواسته‏هاى نفسانى سخن مى‏گوید، اینگونه داد سخن مى‏دهد:

اجتمعت علیهم سکرة الموت و حسرة الفوت، فقترت لها أطرافهم و تغیرت لها الوانهم، ثم ازداد الموت فیهم و لوجا، فحیل بین أحدهم و بین منطقه، و انه لبین أهله ینظر ببصره، و یسمع بأذنه على صحة من عقله و بقاء من لبه یفکر فیم أفنى عمره، و فیم أذهب دهره، و یتذکر أموالا جمعها، و أغمض فى مطالبها، و أخذها من مصرحاتها و مشتبهاتها، قد لرمته تبعات جمعها، و أشرف على فراقها، تبقى لمن و راءه ینعمون فیها و یتمتعون بها فیکون المهنا لغیره، و العب‏ء على ظهره و المرء قد غفلت رهونه بها، فهو یعض یده ندامة على ما أصحر له عند الموت من أمره، و یزهد فیما کان یرغب فیه أیام عمره و یتمنى أن الذى کان یغبطه بها و یحسده علیها قد حازها دونه، فلم یزل الموت یبالغ فى جسده حتى خالط لسانه سمعه، فصار بین أهله لا ینطق بلسانه، و لا یسمع بسمعه، یردد طرفه بالنظر فى وجوههم، یرى حرکات ألسنتهم، و لا یسمع رجع کلامهم، ثم ازداد الموت التیاطا، فقبض بصره کما قبض سمعه و خرجت الروح من جسده فصار جیفة بین أهله، قد أوحشوا من جانبه، و تباعدوا من قربه، لا یسعد باکیا، و لا یجیب داعیا، ثم حملوه الى مخط فى الأرض، فأسلموه فیه الى عمله، و انقطعوا عن زورته .(1)

ترجمه:

((...مستى سختى و بى‏هوشى مرگ و حسرت از دست رفتن دنیا آنان را فرا مى‏گیرد، اندام هایشان سست، و رنگ هایشان دگرگون مى‏شود سپس مرگ بیش از پیش آنان را در کام خود قرار داده تا آنجا که میان هر یک از آنان که مى‏میرند و سخن او فاصله مى‏اندازد توان سخن گفتن را از وى ستانده و در حالتى قرار مى‏گیرد که اهل منزل او را در میان خود گرفته و او با چشمش به آنان نگاه افکنده و در حالى که هنوز عقل او در جاى خود قرار دارد، و به هزیان نیفتاده است با گوش خود سخنان آنان را مى‏شنود، و در این اندیشه قرار مى‏گیرد که عمر خود را در چه راهى تباه نموده، و روزگار خود را در چه مسیرى سپرى کرده است! و اموالى را به یاد مى‏آورد که آنها را گرد آورده و براى به دست آوردن آنها از حلال و حرام چشم پوشیده و آنها را از راه درست و یا مشکوک و مشتبه فراهم ساخته و در نتیجه، دچار پیامدهاى نادرست و زیانبار گردآورى آنها گردیده و اکنون آماده جدایى از آنها شده است، و همه آنها براى وارثان او باقى خواهد ماند، و آن وارثان به وسیله آن اموال در ناز و نعمت قرار گرفته و از آنها بهره‏مند مى‏گردند، پس بهره‏مند شدن از اموال بدون رنج و زحمت از آن جز او بوده و سنگینى بار گناه آنها بر روى دوش او قرار مى‏گیرد و او گروگان آن اموال مى‏شود، و با یاد آورى اعمالش هنگام مرگ آنچنان پشیمانى به او دست مى‏دهد که در اثر آن دست خود را به دندان مى‏گیرد، و به آنچه که در روزهاى زندگى خود به آن دلبستگى داشت بى‏میل مى‏شود، و آرزو مى‏کند که اى کاش کسى آن اموال را گرد مى‏آورد که در زمان زندگى او به سبب داشتن آن اموال به او رشک و حسادت مى‏ورزید، پس مرگ همچنان کالبد او را در بر مى‏گیرد تا آنجا که گوش او نیز در نارسایى از انجام وظیفه شریک زبان او مى‏شود، که در پى آن به گونه‏اى در میان اهل منزل قرار مى‏گیرد که نه زبانش توانایى سخن گفتن را دارد و نه با گوشش یاراى شنیدن را، در چنین حالتى چشم خود را به صورت‏هاى آنان مى‏فکند، حرکت زبان‏هاى آنان را مى‏بیند، ولى سخن آنان را نمى‏شنود، سپس مرگ او را بیشتر در کام خود فرو مى‏گیرد و به همانگونه که گوش او از کار افتاده، چشم او نیز بسته مى‏شود و روح از کالبد او جدا گردیده، و در میان اهل منزل خود بسان مردارى مى‏شود، و با ترس و وحشت از اطراف او پراکنده و از نزد او دور مى‏شوند، نه توانایى بر یارى گریه کننده‏اى را دارد و نه مى‏تواند پاسخ خواننده‏اى را بدهد که او را به خود مى‏خواند، پس از آن، پیکر بى‏جان او را برداشته و به سوى منزلى در زمین‏به نام گور مى‏برند و در آنجا او را به عملش وامى گذارند، و از آن پس رخسارش را نمى‏بینند.))

2 - فان الموت هادم لذاتکم و مکدر شهواتکم، و مباعد طیاتکم زائر غیر محبوب و قرن غیر مغلوب و واتر غیر مطلوب، قد اعلقتکم حبائله و تکنفتکم غوائله، و اقصدتکم معابله، و عظمت فیکم سطوته، و تتابعت علیکم، عدوته، و قلت عنکم نبوته، فیوشک أن تغاشکم دواجى ظلله، و احتدام علله، و حنادس غمراته، و غواشى سکراته، وألیم ازهاقه، و دجو أطباقه و جشوبة مذاقه، فکان قد أتاکم بغته فأسکت نجیکم و فرق ندیکم و عفى اثارکم و عطل دیارکم و بعث و رائکم یقتسمون تراثکم، بین حمیم خاص لم ینفع، و قریب مخزون لم یمنع و آخر شامت لم یجزع . (2)

ترجمه:

((...پس راستى چنین است که مرگ تباه کننده لذت‏هاى شما، و تیره کننده خواسته‏هاى شما و دور کننده اندیشه‏هاى شما و دیدار کننده‏اى نادوست داشتنى و رقیبى چیره ناپذیر و جنایتکارى نامطلوب است، که دام‏هاى خود را بر شما افکنده و رنج و مصیبت‏هاى او گرداگرد شما را فرا گرفته و پیکان تیر آن شما را هدف قرار داده و توانایى و چیرگى او در میان شما بسیار بزرگ و دست درازى او به سوى شما پى در پى و خطاى شمشیر او نسبت به شما اندک است، سپس نزدیک است که تاریکى ابر تیره‏اش و دشوارى دردهایش و تاریکى شدید لحظه‏اى سخت جان ستاندنش و بى‏هوشى مستى هایش و درد جان گرفتن با عجله‏اش و تاریک نمودن هاى پى در پى‏اش و دشوارى و خشکى چشیدنش شما را فرا بگیرد، به گونه‏اى که گویا ناگهانى بر شما فرود آید و زمزمه شما را فرو خواباند و جمع شما را پراکنده و نشانه‏هاى شما را پایمال نموده و شهرهاى شما را به تعطیلى کشانیده و وارثان شما را براى تقسیم آنچه را که به ارث گذارده‏اید برانگیخته است تا آن را در میان دوست ویژه‏اى که براى شما سودى نداشته و خویشاوند اندوهگینى که مرگ را از تو باز نداشته و خویشاوند دیگرى که از مرگ تو اندوهگین نگردیده است، تقسیم نمایند.))

جهان اى برادر نماند به کس - - دل اندر جهان آفرین بند و بس

مکن تکیه بر ملک دنیا و پشت - - که بسیار کس چون تو پرورد و کشت

چو آهنگ رفتن کند جان پاک - - چه بر تخت مردن چه بر روى خاک

((سعدى))

آنچه نقل شده است تصویر لحظه جان دادن کسانى است که دنیا را براى خود لذت و سعادت و خوشبختى دانسته و تلاش خود را براى بهره‏گیرى از آن به کار گرفته و آخرت و زندگى بسیار خوب و جاوید بهشت و بهشتیان را به وادى فراموشى بسپارند. ولى در نگاه انسان‏هاى پارسا و بریده از دنیا، نه تنها مرگ، چیزى ناخواسته نیست، بلکه لحظه انتظار دیدار معشوق و پیوستن به معبود است. دنیا براى او بسان قفسى تنگ و تاریک براى پرنده بلند پرواز است که همواره در آرزوى شکستن این قفس، و پرواز بر فراز جهان بى‏انتها و جاوید لحظه شمارى مى‏کند. از این رو هر چند سکرات مرگ براى او سخت و دشوار باشد، انتظار زندگى جاوید و آسایش ابدى در لحظه جان دادن او را آرامش بى‏اندازه مى‏بخشد، اینگونه انسان‏ها دنیا را سراى لذت خود نپنداشته‏اند تا مرگ تباه کننده لذت‏هاى آنان باشد.(3)

×××××××

پاورقی:1- - نهج، فیض، خ 108، صبحى، خ 109.

2- - نهج، فیض، خ 221، صبحى، خ 23. 

3- معاد در نهج البلاغه:احمد باقریان ساروى